Các ngày tết cổ truyền ở Việt Nam

CÁC NGÀY TẾT CỔ TRUYỀN Ở VIỆT NAM

1. TẾT NGUYÊN ĐÁN

Cả năm có mười hai lễ tết, Tết Nguyên Đán còn gọi là tết cả, to hơn hết. Tại châu Á thì bắc An Độ ăn tết vào tháng tư, nam An Độ vào tháng ba.ở Lào, ở Campuchia năm mới vào tháng tư. Các nước này thường ăn Tết theo phật lịch và theo tháng sinh hay ngày xuất gia của Phật. Chỉ có Việt Nam, Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên ăn tết Nguyên  Đán vào ngày mồng một tháng giêng âm lịch. Riêng nước ta thì Tết Nguyên Đán rất phù hợp với đời sống của nông dân. Vì đó là những ngày mùa màng đã kết thúc, mọi người được rảnh rỗi. Nghỉ ngơi, vui chơi, thăm viếng cũng rất cần sau một năm lao động cần cù, vất vả.

Tháng giêng ăn tết ở nhà, Tết Nguyên Đán trước hết là tết của gia đình. Theo phong tục thì ba ngày tết Việt Nam có ba sự gặp gỡ hết sức quan trọng ngay trong một nhà. Trước hết sự gặp gỡ của các vị thần linh. Thần linh ở đây không cao xa, không huyền bí, ngày ngày ở ngay trong nhà. Đó là Tiên sư hay nghệ sư, tức vị tổ đầu tiên đã dạy nghề mình đang làm. Tiếp đến là thổ công, vị thần giữ đất, coi đất nơi mình ở. Sau là Táo quân hay vua bếp đã chăm sóc, giúp đỡ việc nấu ăn cho người nhà. Táo quân lên chầu trời ngày hai mươi ba tháng chạp nhưng tốt ba mươi cũng về sống vui vầy với cá vị thần.

Thứ hai là sự gặp gỡ của tổ tiên, ông bà… đã khuất. Tết đến, hương hồn họ cũng về xum họp với con cháu.

Thứ ba là cuộc gặp gỡ của những người trong nhà. Vì theo tập quán dầu ai đi bất cứ đâu, làm bất cứ nghề gì, hàng năm mỗi khi tết đến cũng mong muốn được trở về nhà xum họp gia đình trong ba ngày tết. Mấy ngày tết, trời thường lạnh, đêm lại tối nên chẳng ai muốn ra ngoài mà thích nhất là quây quần dưới bóng hương hoa chuyện vãn

Quả ngày tết Việt Nam là ngày nhớ ơn, tạ ơn, ngày hội đoàn tụ, đoàn viên rất đẹp.

2. TẾT KHAI HẠ, MỒNG BẢY THÁNG GIÊNG

Người giàu khai hạ tớ khai bi

Hết rượu cho nên mới ngủ khì

(vô danh)

Tết khai hạ có nghĩa là Tết mở ngày vui để chào mừng một mùa xuân mới. Theo cách bói toán của người xem thì trong tháng đầu năm, ngày mồng một ứng vào gà, mồng hai chó, mồng ba lợn, mồng bốn dê, mồng năm trâu, mồng sáu ngựa, mồng bảy người, mồng tám lúa. Trong tám ngày đầu năm hễ ngày nào tạnh ráo, sáng sủa thì giống gì thuộc về ngày ấy, cả năm được tốt. Cho nên đến ngày mồng bảy thấy trời nắng ráo, thì người ta tin rằng cả năm người được mạnh khỏe, gặp nhiều điều tốt, may mắn. Mồng bảy hạ cây nêu “bế mạc” Tết Nguyên đán thì người ta mở ngay tết Khai hạ để mong mỏi một năm dài lành, vui vẻ.

3. TẾT RẰM THÁNG GIÊNG

Lễ phật quanh năm không bằng ngày rằm tháng giêng.

Đó là ngày trăng tròn đầu tiên của một năm mới. Đó là tết rằm tháng giêng hay Tết Thượng nguyên. Tết này phần lớn tổ chức tại các chùa vì ngày rằm tháng giêng còn là ngày vía của phật tổ A Di đà. Thiện nam tính nữ đi lễ rất đông.

4. TẾT HÀN THỰC

Tết này chỉ diễn ra trong ngày mồng ba tháng ba. Hàn thực có nghĩa là ăn đồ nguội. Gốc tết này vốn ở Trung quốc thời Xuân thu cổ đại. Tích cũ kể rằng vua Văn Công nhà Tấn khi gặp cảnh long đong hoạn nạn, được người hiền sĩ Giới Tử Thôi hết lòng phò hộ. Khi vua đói quá Giới Tử Thôi đã cắt thịt đùi mình nấu nướng dâng lên vua. Trải qua mười chín năm trời nay trú nước Tề, mai rượu nước Sở, vua Văn Công lại được trở về làm vua nước Tấn, vua phong thưởng cho tất cả những người đã thủy chung theo mình vượt cảnh gian lao, nhưng lại quên mất Giới Tử Thôi. Ong này cũng không oán trách gì, coi đó là nghĩa vụ của thần dân nên đem mẹ vào cày cuốc ở núi Điền Sơn. Vua nhớ ra, sai người vào núi mời không được, vua cho đốt rừng để ông phải ra. Nhưng ông cũng không chịu xa mẹ, xa rừng. Kết quả bi thảm là hai mẹ con cùng chết cháy. Vua thương sót lập miếu thờ trên núi. Hôm ông mất là ngày mồng ba tháng ba. Người ta thương ông ấy nên mỗi năm đến ngày mẹ con bị chết thiêu thì cấm đốt lửa mà chỉ ăn đồ nguội đã nấu sẳn.

Từ thời Thăng Long, Đại Việt nhân dân ta đã ăn tết này. Ta thì làm bánh trôi, bánh chay để thay thế cho đồ nguội. Nhưng mục đích cũng chỉ cúng gia tiên chứ không ai biết gì đến ông Giới Tử Thôi cả.

5. TẾT THANH MINH

Thanh minh trong tiết tháng ba

Lễ là tảo mộ, hội là đạp thanh

(Nguyễn Du)

Thanh minh có nghĩa là trời độ ấy mát mẻ, quang đảng. Ta cũng nhân dịp ấy đi thăm mộ mã của những người trong gia đình, trong họ hàng đã khuất. Tết Thanh minh thành lễ tảo mộ. Đi thăm mộ nếu thấy cỏ rậm thì phát quang, đất khuyết thì đắp bồi cho đầy, rồi về nhà làm cỗ cúng gia tiên.

6. TẾT ĐOAN NGỌ

Mồng năm tháng năm gọi là tết Đoan ngọ hay Đoan Dương

Chưa ăn bánh nếp Đoan Dương

Áo bông chẳng dám khinh thường cởi ra

Theo âm lịch thì đến đầu tháng năm ta mới thực sự hết xuân sang hạ. Đấy là giai đoạn chuyển mùa nên hay có bệnh thời khí. Ơ Trung Quốc là đầu mùa hạ này lấy sự tích của ông Khuất Nguyên. Ong này là một vị trung thần can ngăn vua Hoài Vương không được, nên bực mình xuống sông Mịch La mà tự vẫn. Hôm ấy là mồng năm tháng năm. Dân Trung quốc thời xưa thương tiếc người trung nghĩa, nên mỗi năm cứ đến ngày ấy thì làm bánh bao, bánh ngọt, cún chiên ngủ sắc ở ngoài (có ý làm cho cá sợ khỏi dớp mất) rồi bơi thuyền ra giữa dòng sông mà ném bánh xuống cúng ông ấy.

Ta thì không mấy ai biết chuyện ông Khuất Nguyên, chỉ coi mồng năm tháng năm là tết “Giết sâu bọ”. Vì như trên đã nói thời gian chuyển mùa chuyển tiết thì các bệnh dịch dễ hoành hành.

Xin kể ở đây mấy cách làm để phòng bệnh. Đến tết này người ta lấy lá móng nhuộm các đấu ngón tay, ngón chân cho trẻ em (trừ ngón tay trỏ và ngón chân trỏ). Sáng hôm ấy ăn rượu nếp, trứng luộc, kê, bánh đa và các loại hoa quả chua chát. Người lớn uống rượu xương bồ, trẻ em bôi thuốc hồng hoàng (vào thóp đầu, vào ngực, vào rốn) gọi là để trừ trùng.

Ơ nông thôn đến tết ấy, người ta lấy lá ngãi cứu kết hình rồng hay hình hổ treo ở trước cửa. Đến giờ ngọ (11giờ đến 13giờ) người ta thường lấy các thứ lá (nhiều nhất là lá mâm xôi, ích mẫu, cối xay, muỗng vối) phơi khô làm thuốc để nấu nước uống.

Cũng trong dịp này người mê tín hay mua bùa (kết bằng chi ngũ sắc hình hoa sen, qủa đào, quả khế…) đeo cho trẻ em. Lại không ít người may áo nhuộm vàng đem đến các cửa chùa in ấn, vẽ bùa màu đỏ rồi mặc cho trẻ, có ý để trừ tà ma khỏi quyấy.

Nói chung tết Đoan ngọ đối với dân ta chỉ là ngày lễ giữa năm phòng bệnh, trừ  tà và điều không bao giờ thiếu là làm cỗ cúng gia tiên.

7. TẾT TRUNG NGUYÊN

Tiết tháng bảy, mưa dầm sồi sụt

Toát hơi may, lạnh ngắt xương khô

(Nguyễn Du)

Rằm tháng bảy gọi là Tết Trung nguyên, người xưa tin theo sách phật, cho hôm ấy là ngày vong nhân được xá tội. “tháng bảy ngày rằm xá tội vong nhân” . Vì thế trong ngày ấy tại các chùa thường làm chay chân tế và cầu kinh vu lan. Còn các nhà thì bày cúng gia tiên và đốt giấy vàng bạc và các đồ dùng hàng mã để người “sống” ở âm ti dùng(!)

8. TẾT TRUNG THU

Rằm tháng tám là tết Trung thu. Tết này thường gọi là tết của trẻ con nhưng người lớn dựa vào ngày này để tổ chức họp mặt uống rượu, ngâm thơ, ngắm trăng không phải ít. Thông thường thì ban ngày làm cỗ cúng gia tiên, tối đến bày cỗ “thưởng nguyệt” . đầu cỗ là bánh nướng lớn hình trăng. Tiếp theo là nhiều thứ bánh khác. con gái thi nhau tài khéo tay gọt đu đủ thành các thứ hoa và nhào bột nặn thành nhiều con giống. Đồ trẻ con chơi trong tết toàn là các thứ bồi bằng giấy như tiến sĩ, voi, ngựa, hươu, nai, rước đèn, múa sư tử…

9. TẾT TRÙNG CƯỦ

Mồng chín tháng chín gọi là tết trùng cưủ. Tết này bắt nguồn từ sự tích của đạo Lão. Câu chuyện như sau: đời nhà Hán có người tên là Hoàn Cảnh đi học phép tiên. Một hôm thầy bảo Hoàn Cảnh nên nói với mỗi người trong nhà may một cái túi lụa đựng hoa cúc rồi lên chỗ cao mà nương náu ít lâu. Quả nhiên ngày mồng chín tháng chín trời lụt to, ngập hết làng mạc, người chết rất nhiều. Riêng Hoàn Cảnh làm theo lời thầy dạy thì cả gia đình thoát nạn. Về thời Lý – Trần, nho sĩ ta cũng theo lễ này, nhưng lại biến thành cuộc đi chơi lên vùng cao, uống rượu, uống rượu  cúc, gọi là tết Trùng Dương.

10. TẾT TRÙNG THẬP

    Tết Trùng Thập vào ngày mồng mười tháng mười. Tết này các ông thầy thuốc thường làm lễ lớn. Theo sách Dược lễ thì đến ngày mồng mười tháng mười các cây thuốc mới tụ được khí âm dương, mới kết được sắc tứ thời (xuân – hạ – thu – đông) nên rất tốt. Còn ở nông thôn thì đến ngày ấy thường làm bánh dày, nấu chè kho trước cúng gia tiên, sau đem biếu những người quen thuộc chứ chẳng để ý đến cây thuốc và thầy thuốc.

11. TẾT CƠM MỚI

Theo cổ truyền thời Lý – Trần có Tết Cơm mới. Tết này tiến hành vào ngày mồng một hay rằm tháng mười. Cũng gọi là tết Hạ Nguyên. Tết này được đông đảo bà con nông dân tổ chức rất lớn. Vì đây cũng là dịp nấu cơm gạo mới cúng tổ tiên, sau để tự thưởng công cày cấy. Gọi tết cơm mới nhưng thứ gì trồng trọt được, chăn nuôi được họ cũng đem ra ăn tết.

12. TẾT ÔNG TÁO

Hai mươi ba tháng chạp là tết Táo quân, người xưa cho ngày ấy vua bếp lên chầu trời để tâu việc làm ăn, cư xử của gia đình trong năm. theo truyền thuyết dân gian kể: ngày xưa có hai vợ chồng nghèo khổ quá phải bỏ nhau. Về sau người vợ lấy được người chồng giàu. Một hôm cúng đốt mã ngoài sân có một người vào ăn xin. Người đàn bà nhận ra đó chính là chồng mình nên động lòng thương cảm, bèn đem cơm gạo tiền bạc ra cho. Người chồng sau biết chuyện và nghi ngờ vợ. Vợ xấu hổ đâm đầu vào đống lửa mà chết. Người chồng cũ cám cảnh ân tình cũng đâm đầu vào lữa chết theo. Người chồng sau ân hận, đau lòng cũng nhảy vào nốt. Thế là cả ba người chết cháy. Thượng đế thấy cả ba người đều có nghĩa nên phong cho làm vua bếp. Ca dao cổ có câu:

Thế gian một vợ một chồng

Chẳng như vua bếp : hai ông một bà.

Theo diễn tích ấy cứ đến phiên chợ hai mươi ba tháng chạp, nhà nào cũng mua hai mũ ông, một mũ bà và ba con chép làm ngựa (cá chép hóa rồng) để Táo quân lên chầu trời. Cá mua về để sống thả trong chậu và cứ như thế đem cúng. Cúng xong thì đưa “ngựa” đổ xuống ao hồ hay sông ngòi gần nhà. Có nhiều nơi cúng cá chép rán. Tại sao từ ngày nước ta có báo chí thì tranh khôi hài thường vẽ ông Táo không mặc quần. Trước hết do một thực tế khách quan là người ta cúng Táo quân đủ mũ, áo, đai, hia nhưng lại không cúng quần. Một tờ báo đã đăng bài thơ vui châm biếm:

Năm, ba ông Táo dạo chơi xuân

Đội mũ mang hia chẳng mặc quần

Thượng đế hỏi rằng: sao chướng vậy ?

Tâu rằng hạ giới có duy tâm !

(Trích VNQĐ)

Xuân Trường (St)